1. Giriş
Ramazan ayı genel olarak tüketim kalıplarının değiştiği, gıda ürünleri ve ilgili gruplara (örneğin
yiyecek hizmetleri) yönelik talebin arttığı bir dönemdir. Bu ayda gıda talebinin güçlü olması, bazı
ürünlerde sıra dışı fiyat artışlarına sebep olabilmektedir. Yoğun olarak tüketilen ürün gruplarının
fiyatlarında maliyet unsurlarıyla örtüşmeyen bu sıçramalar fiyat düzeyinde kalıcı etkiler
bırakabilmektedir. Bu çalışmada, gıda grubu özelinde Ramazan ayının enflasyon üzerindeki etkisi
ölçülmekte ve bu etkinin hangi alt gruplarda daha belirgin olduğu ortaya koyulmaktadır. Son olarak,
gıda fiyatları için tahmin edilen Ramazan etkisinin tüketici enflasyonuna katkısı incelenmektedir.
2. Ramazan Aylarında Gıda Fiyatlarının Seyrine Genel Bir Bakış
Gıda ürünlerine ait fiyatlar, TÜFE’nin altında yer alan en detaylı (5-basamak) endeksler kullanılarak
alt kalemler itibarıyla incelenmiştir. Taze meyve ve sebze fiyatları, yapısı itibarıyla çok oynak
olduğundan ve büyük ölçüde iklim koşullarına bağlı arz şoklarından etkilendiğinden analiz çerçevesine
dâhil edilmemiştir. Grafik gösterimleri, et, süt, peynir ve yumurta başta olmak üzere bazı ürün
fiyatlarında Ramazan dönemlerinde yüksek oranlı sistematik artışlar olabildiğine işaret etmektedir
(Grafik 1). 1 Birçok alt grupta takip eden aylarda aynı miktarda fiyat düşüşlerinin görülmemesi,
Ramazan döneminin aylık enflasyon oranlarını etkilerken fiyat seviyesi üzerinde de kalıcı etkiler
bırakabildiğini göstermektedir (Grafik 1).
Gıda fiyatlarındaki artışlar, Ramazan ayının öncesinde görülebildiği gibi, ay içerisinde veya takip
eden ayda da izlenebilmektedir. Bazı ürün gruplarında Ramazan etkisinin özellikle 2009 yılı ve
sonrasında daha belirgin olduğu ayrıca dikkat çekmektedir. Bu iki gözlemi sayısal olarak ifade etmek
amacıyla Ramazan dönemini içeren ay(lar) ve takip eden aydaki ortalama fiyat değişimleri yakın
dönem eğilimleri ile karşılaştırılmıştır (Ek Tablo 1). Buna göre, bazı ürünlerde Ramazan etkisinin
hissedilebileceği üç aydaki ortalama fiyat artışının önceki dokuz ayın ortalama artışından yukarı yönlü
belirgin olarak saptığı durumlar göze çarpmaktadır. Kırmızı ve beyaz et, taze süt ve süt ürünleri,
peynir, yumurta, tereyağı, konserve sebze, şeker, dondurma, alkolsüz içecekler bu anlamda öne çıkan
başlıca ürünlerdir. Bu ürün gruplarının çoğunda 2009 yılı sonrasında geçmiş eğilimden sapmaların
arttığı (Ramazan etkisinin güçlenmiş olabileceği) izlenirken, çay ve demlendirilen diğer içecekler
grubunda söz konusu etkinin son yıllarda ortaya çıkmış olabileceği görülmektedir.
3. Ampirik Bulgular
Yukarıda değinilen görsel ve basit ortalamalara dayalı ön incelemeler, fiyatlarda Ramazan etkisinin
varlığının sınanacağı ve büyüklüğünün tahmin edileceği ampirik analizimizin çıkış noktasını
oluşturmaktadır. Ramazan etkisinin bir aya mahsus olmadığı, önceden veya sonradan da
hissedilebildiği gözleminin yanı sıra 2009 yılı sonrasında etkinin güçlenmiş olabileceği düşüncesi de
tahminlere geçmeden not edilmiştir.
İlk aşamada Ramazan etkisinin varlığını sınamak amacıyla gıda grubundaki 33 alt endeks için aylık
enflasyon denklemleri tahmin edilmiş ve her aya denk gelen Ramazan günü sayısı şeklinde
tanımlanmış değişkenin istatistiksel anlamlılığı sınanmıştır.2 Ramazan dönemini gösteren değişkenin
bir ay gecikmeli, eş anlı ve bir ay sonraki değerleri aynı anda denklemlere konulmuş ve tahmin edilen
üç katsayının ortak anlamlılığı (joint significance) test edilmiştir. Tahminler, ham ve mevsimsellikten arındırılmış fiyat serileri için ayrı ayrı yapılmış, elde edilen sonuçlar Ek Tablo 2’de sunulmuştur. Denklemler, açıklayıcı değişken olarak enflasyonun bir gecikmeli değerinin yanında Ramazan değişkenini içermektedir. Buna göre Model 1, ham verilerle; Model 2 ham veriler ve mevsimsel kukla değişkenlerle; Model 3 ise mevsimsellikten arındırılmış verilerle yapılan tahminleri göstermektedir. Ham fiyat serileriyle elde edilen sonuçlar (Ek Tablo 2, Model 1) bir önceki bölümde yer verilen ön analizlerle uyumludur. Nitekim aylık enflasyonu açıklamada Ramazan değişkeni eş anlı çalışabildiği gibi farklı gecikmelerle de istatistiksel olarak anlamlı bulunabilmiştir. Etkinin anlamlı bulunduğu gruplar yukarıda sıralanan ürün grupları ile büyük ölçüde örtüşmektedir. Buna göre et, süt, peynir, yumurta, şeker ve dondurma grupları enflasyonunda artış yönlü bir Ramazan etkisinden bahsedilebilir. Ham verilerle yapılan analiz Model 2’de mevsimsel kuklalar eklenerek tekrarlanmış ve Ramazan etkisinin anlamlı bulunduğu gruplar yalnızca bazı etlerle sınırlı kalmıştır. Mevsimsellikten arındırılmış fiyat serileriyle yapılan tahminler (Ek Tablo 2, Model 3) ise Model 1 ile büyük ölçüde uyumlu olmakla birlikte et, süt, peynir ve dondurma gruplarında anlamlı bir Ramazan etkisi bulunmuştur. İkinci aşamada, yukarıda değinilen ayrıştırma sorunu da dikkate alınarak Ramazan etkisinin anlamlılığını sınamak ve büyüklüğünü ölçmek amacıyla toplulaştırılmış seri üzerinden üç farklı model tanımlanmıştır. Bu modellerin ilkinde bağımlı değişken olarak ham fiyat serisi kullanılmış, ikincisinde ise ilk modele mevsimsel kuklalar eklenerek tahminler yenilenmiştir. Son olarak üçüncü modelde bağımlı değişken olarak mevsimsellikten arındırılmış fiyat serisi ile çalışılmıştır. Böylelikle gıda fiyatlarında Ramazan kaynaklı hareketlerin varlığı sınanmış ve TÜFE enflasyonu üzerindeki etkinin ne kadar olabileceği sorusuna cevap aranmıştır. Ramazan etkisini sınamak ve ölçmek için en uygun toplulaştırılmış ürün grubu olarak taze meyve ve sebze dışı gıda grubu (TMSDG) seçilmiştir. TMSDG için açıklayıcı değişkenler olarak gıda imalatı, gıda ithalat fiyatları, Ramazan değişkeni ve mevsimsel kuklalara yer verilen aylık enflasyon denklemleri tahmin edilmiştir. Denklemler, tam örneklem ve 2009 sonrası olmak üzere iki farklı dönemi kapsamaktadır (Tablo 1). Denklemlerde aylık TMSDG enflasyonunu açıklamada Ramazan değişkeninin bir gecikmeli, eş anlı ve bir sonraki değerleri istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur.3 Diğer bir ifadeyle, Ramazan etkisi ay öncesinde, ay içerisinde veya sonrasında görülebilmektedir. 4 Bu sonuçlar bir önceki bölümde yer verilen ön analizlerle uyumludur. Bununla birlikte, bu üç ay için tahmin edilen katsayıların ortak anlamlılığı sınandığında, (2) dışındaki tüm modellerde toplam etki anlamlı bulunmuştur. 2009 yılı sonrası için tahmin edilen Ramazan etkilerinin tam örneklem sonuçlarının yaklaşık iki katı olması, yukarıda Ek Tablo 1 için yaptığımız değerlendirmelerle paralellik arz etmektedir. Zira ekonometrik bulgularımız, bahsedilen etkinin son yıllarda daha güçlü olduğu yönündedir.
Ramazan etkisinin üç aylık bir döneme yayılabiliyor olması nedeniyle enflasyon üzerindeki toplam etkiye bakmak daha sağlıklı olacaktır. Tam örneklemle elde edilen sonuçlara göre TMSDG aylık enflasyonunda bir günlük ortalama Ramazan etkisi 0,0069-0,0104 puan arasında değişmektedir. 2009 yılı sonrası esas alındığında ise, bir Ramazan gününün TMSDG enflasyonu üzerindeki ortalama etkisi 0,0144-0,0207 puan arasında tahmin edilmiştir. Ramazan değişkeninin eş anlı değerinin istatistiksel olarak anlamlı bulunmadığı (1) ve (2*)’de yalnızca gecikmeli ve sonraki değerlere ait katsayılar toplandığında Ramazan etkisinin daha büyük olduğu not edilmelidir (tam örneklem için 0,0069-0,0143; 2009 sonrası için 0,0144-0,0240). Bu yaklaşımla 30 günlük Ramazan ayının grup enflasyonuna etkisi tam örneklem altında 0,21-0,43 puan, 2009 sonrası içinse 0,43-0,72 puan olarak hesaplanmıştır. Taze meyve ve sebze dışı gıda grubunun tüketici sepeti içindeki payının yüzde 20 civarında olduğu düşünüldüğünde, tüketici enflasyonunda doğrudan gıda kaynaklı Ramazan etkisi yaklaşık 0,15 puana kadar ulaşabilmektedir. Bu etki, ürün bazında tahmin edilen denklem sonuçlarıyla uyumludur. Ramazan etkisinin pozitif ve anlamlı olduğu kalemler için hesaplanan etkiler ağırlıklarıyla çarpılarak toplulaştırıldığında TMSDG için tahmin edilen etki ile örtüşmektedir. Enflasyondaki atalet ve gıda ile ilişkili mal ve hizmetler de göz önünde bulundurulduğunda, salt gıda fiyatları kanalıyla tahmin edilen bu etkinin genel tüketici enflasyonuna yansıması daha da yüksek olabilecektir.
4. Sonuç
Gıda ürünleri enflasyonunda Ramazan ayının istatistiksel olarak anlamlı ve pozitif bir etkisi olduğu ve bu etkinin 2009 yılı sonrasında güçlendiği yönünde bulgular elde edilmiştir. Etkinin en belirgin biçimde izlendiği ürün grupları kırmızı ve beyaz et, süt ve süt ürünleri olmuştur. Bu etki, Ramazan ayı öncesinde, sırasında veya sonrasında görülebilmektedir. Ramazan kaynaklı fiyat artışlarının takip eden aylarda geri alınmaması, fiyat seviyesi üzerinde kalıcı bir etki bırakmaktadır. Taze meyve ve sebze dışı gıda enflasyonunda Ramazan etkisinin 0,72 puana kadar ulaşabildiği tahmin edilmiştir. Doğrudan bu grup kanalıyla TÜFE enflasyonu üzerindeki etki ise 0,15 puan olabilmektedir. Bununla birlikte, enflasyondaki atalet ve gıda ile ilişkili mal ve hizmetler de (örneğin yiyecek hizmetleri) göz önünde bulundurulduğunda, salt gıda fiyatları kanalıyla tahmin edilen bu etkinin genel tüketici enflasyonuna yansıması daha da yüksek olabilecektir.
Kaynakça:
Demirhan, A. A. (2011). “Ramazan Üretim İçin de On Bir Ayın Sultanı mı?”, İktisat İşletme ve Finans, 26 (302), 109-124.
Özmen, M. U. ve Sevinç, O. (2012). “Fiyat Değişimlerinin Yapısı ve Enflasyon”, TCMB Ekonomi Notları, 2012-05.
Yücel, E. M. (2005). “Does Ramadan Have Any Effect on Food Prices: A Dual-Calendar Perspective on the Turkish Data”, MPRA Paper No. 1141, http://mpra.ub.unimuenchen.de/1141/.
Mustafa Utku ÖZMEN Çağrı SARIKAYA
Kaynak: Bu makale, Ekonomi Notları isimli derginin 02 Ekim 2014 tarihli 2014-14 sayısında yayınlanmıştır.